ŻYWIENIE W REUMATOIDALNYM ZAPALENIU STAWÓW

 

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), tradycyjnie zwane gośćcem postępującym jest układową chorobą tkanki łącznej. Ta przewlekła choroba zapalna o podłożu autoimmunologicznym charakteryzuje się nieswoistym, symetrycznym zapaleniem błony maziowej, zmianami pozastawowymi oraz innymi powikłaniami narządowymi. 

 

Aktualnie nie wykazano jednoznacznych zależności pomiędzy konsumowaniem określonych produktów spożywczych a przebiegiem RZS. Jednak około 30% chorych cierpiących na różne schorzenia reumatologiczne, odnotowało wyraźne zaostrzenie objawów po zjedzeniu wybranych pokarmów.

 

Płyny

Podstawowym wypijanym płynem powinna być woda. Jest to naturalny rozpuszczalnik dla reakcji zachodzących w organizmie. Woda usuwa toksyny z naszego organizmu, wypłukuje substancje szkodliwe oraz zapewnia prawidłowe funkcjonowanie nerek i układu moczowego. Zalecana jest woda mineralna niegazowana bądź lekko gazowana. 

 

W programie żywieniowym wskazane jest uwzględnienie herbaty imbirowej, która ma działanie przeciwzapalne. Obierz i utrzyj 1 cm korzenia imbiru, zalej szklanką wrzątku, przykryj i odstaw na 10 min. Przecedź, dodaj łyżeczkę miodu. Pij 3-4 razy dziennie przed posiłkiem. Świeży imbir można zastąpić łyżeczką sproszkowanego.

Jeśli nawodnienie organizmu jest optymalne, tj. > 50%, można uwzględnić picie herbaty zielonej, która jest dobrym źródłem antyoksydantów. 

Należy zrezygnować z picia wód mineralnych smakowych słodzonych cukrem bądź z dodatkiem słodkich syropów. Słodkie napoje gazowane i niegazowane przyczyniają się do wahań poziomu glukozy we krwi. Są również nośnikiem nadmiernych ilości kalorii podnoszących energetyczność całodziennego programu żywieniowego. Słodkie napoje gazowane zawierają większe ilości kofeiny niż kawa, a dodatkowo inne substancje silnie pobudzające, m.in.. taurynę. Napoje nasycone dwutlenkiem węgla mogą podrażniać błonę śluzową żołądka, co sprzyja wzdęciom i nasila zgagę. Często też zawierają konserwanty, sztuczne barwniki oraz sorbitol (produkty light), który spożywany w nadmiernych ilościach powoduje skurcze jelita, co może wywoływać biegunkę czy bóle brzucha. Napoje tego typu zawierają w swoim składzie również fosforany, które zaburzają przemianę witaminy D i obniżają ilość wchłanianego wapnia.

Wskazane jest również ograniczenie spożycia herbaty oraz kawy, które zawierają związki ograniczające biodostępność wapnia, magnezu oraz żelaza. Dodatkowo obniżają przyswajalność białka z programu żywieniowego. 

 

Żywność wysoko przetworzona

Dania typu fast food, wysokotłuszczowe przekąski (chipsy) obfitują w nasycone kwasy tłuszczowe wykazujące działanie prozapalne, mogące nasilić objawy RZS u chorych. Ponadto przyczyniają się do nadmiernego wzrostu tkanki tłuszczowej u osób regularnie je spożywających, a także są ubogim źródłem witamin i składników mineralnych. 

Żywność wysoko przetworzona w postaci żywności w proszku (zupy, sosy, gotowe mieszkanki przyprawowe) czy żywność w słoikach i w puszkach zawiera w swoim składzie nadmierne ilości konserwantów, soli a także rozmaitych innych chemicznych dodatków do żywności, które negatywnie wpływają na stawy. U niektórych pacjentów sztuczne dodatki do żywności mogą odpowiadać za wystąpienie reakcji alergicznej lub nadwrażliwości, co może dodatkowo prowokować dolegliwości.

 

Warzywa i owoce

Warzywa i owoce to doskonałe źródło antyoksydantów (bioflawonoidy, karotenoidy), które usuwają reaktywne formy tlenu, tj. wolne rodniki, inicjujące procesy zapalne w organizmie. Do głównych antyoksydantów zawartych w warzywach i owocach można zaliczyć witaminę C i E oraz beta-karoten, a także selen i cynk. Witamina C to również niezbędny element do produkcji kolagenu, który buduje chrząstkę oraz poprawia stan tkanki łącznej. 

Chorym obciążonych RZS szczególnie polecane są warzywa, tj. sałata, ogórki, por, brokuły, marchew, buraki, seler, pietruszka, rośliny strączkowe, kiełki oraz owoce, tj. borówki, żurawina, ciemne winogrona, jagody, czarna porzeczka, owoce dzikiej róży i truskawki.

Ograniczać należy jabłka i białą kapustę, a także warzywa psiankowate, tj. ziemniaki, pomidory, papryka oraz bakłażan.

Spożywanie owoców cytrusowych przez chorych na RZS jest kwestią kontrowersyjną. Z jednej strony są one dobrym źródłem witaminy C, z drugiej zawierają aminy wazoaktywne odpowiadające za zapalenie naczyń oraz za reakcje alergiczne. 

 

Produkty zbożowe

Wskazane jest spożywanie produktów zbożowych pełnoziarnistych, m.in. płatki owsiane, pieczywo razowe, kasze gruboziarniste (gryczana, jęczmienna, jaglana). Z programu żywieniowego należy wykluczyć pieczywo z pełnego przemiału (m.in. bułki kajzerki, bagietki). Produkty te, spożywane w nadmiarze, mogą przyczynić się do zwiększania masy tkanki tłuszczowej. W efekcie zmienione zapalnie stawy są dodatkowo obciążone, co potęguje odczuwane dolegliwości. Chorzy z RZS powinni unikać wyrobów cukierniczych, które zawierają znaczne ilości prozapalnych kwasów tłuszczowych nasyconych w konfiguracji trans. W związku z hipotezą alergicznej patogenezy RZS, osoby chore powinny zwrócić szczególną uwagę na reakcje swojego organizmu po spożyciu produktów zawierających gluten. Jednakże bez badań diagnostycznych nie zaleca się całkowitej eliminacji tego białka z programu żywieniowego.

 

Mleko i przetwory mleczne

Pełnotłusty nabiał zawiera znaczne ilości tłuszczu, w tym nasycone kwasy tłuszczowe, które mogą zaostrzać stany zapalne toczące się w obrębie stawów. Mleko może przyczyniać się do prowokowania objawów alergicznych, podobnie jak sery żółte, pleśniowe oraz topione. Tłuste wyroby mleczne utrudniają proces redukcji nadmiernie zgromadzonej tkanki tłuszczowej, a tym samym utrudniają optymalizację masy ciała, która w przypadku RZS jest istotnym elementem dobrej kondycji psychofizycznej.

 

Drób i mięso 

Mięso, szczególnie tłuste, zawiera znaczne ilości kwasu arachidonowego należącego do kwasów tłuszczowych z rodziny omega-6, które wykazują działanie prozapalne oraz blokują korzystne działanie przeciwzapalne kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3. W związku z tym nadmiar produktów mięsnych w programie żywieniowym może prowokować dolegliwości bólowe. Dodatkowo nadmiar tłuszczu zwierzęcego w programie żywieniowym, poprzez hamowanie wydzielania soku żołądkowego, może utrudniać wchłanianie białek, niezbędnego budulca stawów. Niezbędne jest uwzględnienie w programie żywieniowym chudego mięsa z niską zawartością tłuszczów, tj. królik, indyki (bez skóry), cielęcina, jagnięcina, chudy schab. Chorzy na RZS powinni uważać na wyroby wędliniarskie, ze względu na fakt, iż produkty te zawierają znaczny dodatek substancji konserwujących oraz soli, które mogą wpływać negatywnie na funkcjonowanie przewodu pokarmowego.

 

Ryby i oleje

Optymalna ilość wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 (kwas dokozaheksaenowy i kwas eikozapentaenowy) w programie żywieniowym może korzystnie wpływać na redukcję stanu zapalnego u chorych, a tym samym powodować zmniejszenie odczuwanych dolegliwości.

Naturalnym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 są tłuste ryby morskie (m.in. halibut, makrela, śledź), skorupiaki, olej lniany, olej rzepakowy oraz orzechy włoskie i migdały. Zaleca się, aby tłuste ryby morskie spożywać minimum 2 razy w tygodniu, po około 150-200 g. Ryby te obfitują w witaminę D, która wpływa na właściwe wysycenie kości wapniem. Są również dobrym źródłem jodu oraz łatwo przyswajalnego pełnowartościowego białka.

Oliwa z oliwek również wykazuje działanie przeciwzapalne dzięki znacznej ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych. 

Istnieją również badania, które dowodzą, że olej z wiesiołka zawierający w swoim składzie kwas gammalinolenowy ma właściwości redukowania stanów zapalnych w stawach. 

Olej słonecznikowy i kukurydzany zawierają znaczne ilości wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-6. Ich głównym przedstawicielem jest kwas arachidonowy, który uczestniczy w produkcji czynników prozapalnych i prozakrzepowych. Z tej przyczyny ważne jest, aby zachować odpowiedni stosunek pomiędzy spożyciem kwasów omega-6 do omega-3, który powinien wynosić < 4:1. 

 

Przyprawy

Chorzy na RZS powinni wzbogacać swoje potrawy w kurkumę, imbir, goździki oraz anyż. Dzięki substancjom aktywnym zawartym w tych przyprawach, mają one działanie przeciwzapalne. Zmniejszają także bóle reumatyczne, sztywność stawów oraz redukują występujące obrzęki. Występujące w cebuli i czosnku związki siarki wpływają łagodząco na stawy, zmniejszając odczyn zapalny poprzez ograniczanie produkcji hormonów prozapalnych. Dodatkowo wskazane są bazylia, cząber, chrzan, estragon, majeranek, mięta, szałwia i tymianek. Według indywidualnej tolerancji należy ograniczać ostre przyprawy, które mogą podrażniać przewód pokarmowy.

Korzystnie jest unikać sztucznych gotowych mieszanek przyprawowych zawierających znaczne ilości soli oraz innych sztucznych związków chemicznych mogących wpływać negatywnie na stawy. W programie żywieniowym należy ograniczyć do minimum podaż cukru.

 

NAJWAŻNIEJSZE ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA CHORYCH Z RZS

 

1. Zaleca się od 4 do 6 posiłków w ciągu dnia. Wskazany odstęp czasowy pomiędzy poszczególnymi posiłkami powinien wynosić 2-3 godziny. 

2. Ostatni posiłek w ciągu dnia powinien zostać spożyty na minimum 3 godziny przed snem.

3. W diecie należy uwzględniać żywność nieprzetworzoną i ograniczającą dodatek substancji chemicznych do minimum.

4. Istotną rolę odgrywa urozmaicona dieta dostarczająca różnorodnych składników pokarmowych w optymalnych dla organizmu ilościach. 

5. Zalecana dieta powinna obfitować w warzywa i owoce.

6. Preferowane są produkty pełnoziarniste, m.in. pieczywo razowe, ryż brązowy, makarony razowe, grube kasze.

7. Dietę można urozmaicać dodatkiem orzechów i nasion.

8. W związku z potrzebą ograniczenia ilości tłuszczów nasyconych w diecie, korzystne jest ograniczanie spożywania mięs i jego przetworów. Unikać należy tłustych mięs, tj. wieprzowiny, baraniny, tłustego drobiu, tj. kaczek, gęsi. 

9. Należy wybierać mleko i produkty nabiałowe o niskiej zawartości tłuszczów.

10. Ryby należy spożywać minimum 2-3 razy w tygodniu.

11. Zalecany jest dodatek oliwy z oliwek, oleju rzepakowego oraz oleju lnianego do potraw na zimno oraz oleju rzepakowego do przygotowywania potraw w podwyższonych temperaturach. Z kolei wskazane jest ograniczenie spożycia oleju słonecznikowego i kukurydzianego.

12. Tradycyjny cukier należy zastąpić miodem. 

13. Należy zrezygnować z tradycyjnej soli. Korzystniej jest zamienić ją na sól potasową bądź magnezową.

14. Chorzy na RZS powinni również unikać sztucznych mieszanek przyprawowych, na korzyść dodatku naturalnych przypraw, tj. imbir, goździki, czosnek, cząber, bazylia, estragon, tymianek, majeranek, mięta, szałwia. Należy unikać ostrych drażniących przypraw.

15. Nie należy zapominać o odpowiedniej ilości płynów w ilości minimum 2 litrów na dzień.

16. Należy całkowicie wyeliminować napoje alkoholowe.

17. W diecie należy unikać mocnej kawy i herbaty. Zalecane są słabe napary, herbaty owocowe oraz napary z ziół.

18. Preferowane techniki kulinarne to gotowanie tradycyjne w wodzie, gotowanie na parze, duszenie bez wcześniejszego obsmażania, pieczenie w piekarniku bez dodatku tłuszczu/z niewielką ilością tłuszczu dozwolonego, pieczenie w folii, smażenie sauté (bez panierki, bez mąki) bądź smażenie z niewielką ilością tłuszczu dozwolonego.

 

ALTERNATYWNE MODYFIKACJE ŻYWIENIOWE

W obszarze badań nad wpływem określonego sposobu żywienia na przebieg RZS znajdują się alternatywne metody dietetyczne, tj.:

– głodówki,

– dieta Dong, tzw. dieta biednego Chińczyka (eliminacja produktów mlecznych, czerwonego mięsa, cytrusów, pomidorów, ziół, alkohol i kawa),

– dieta wegańska (dieta eliminująca mięso i jego przetwory, ryby i ich przetwory, a także wyłączająca produkty pochodzące od zwierząt, czyli m.in. mleko, jaja, miód, a bazująca wyłącznie na produktach pochodzenia roślinnego),

– dieta wegetariańska (dieta całkowicie wykluczająca mięso i jego przetwory, eliminująca również ryby i ich przetwory),

– dieta laktowegetariańska (łagodna forma diety wegetariańskiej, dopuszczająca spożycie mleka i jego przetworów),

– dieta probiotyczna.

Badania prowadzone nad zależnościami pomiędzy korzystnym wpływem diet alternatywnych na przebieg RZS nie dają wystarczających dowodów w tej kwestii. Pomimo, iż często rejestrowana jest poprawa w przebiegu choroby związana z redukcją odczuwanych dolegliwości, może to być wynikiem subiektywnych odczuć chorych, nagłą remisją choroby oraz jej nawrotów, redukcją nadmiernej masy ciała bądź efektu placebo. Aktualnie brakuje dowodów wskazujących na skuteczność którejkolwiek z alternatywnych diet. Powyższa problematyka wymaga dalszych wnikliwych badan i analiz.